از موضوعات مهم و اساسی که قرآن کریم به آن توجه فراوان نموده است مسأله توبه و بازگشت به سوی خداست زیرا انسان از آنجا که موجودی مادی است و در درون او غرائز گوناگونی نهفته است در زندگی دچار لغزشهائی می‌گردد و خداوند کریم برای جبران کج روی‌های انسان دری را به نام توبه باز گذاشته است. بنابراین توبه راهی جبرانی و وسیله‌ای امیدبخش است که انسانها بی‌شماری را از خطر سقوط در وادی یأس و ناامیدی و هلاکت نگه می‌دارد.
و چه بسا افرادی که از طریق توبه، گذشته تاریک خویش را به آینده‌ای روشن مبدل نموده‌اند آری توبه نوعی بازگشت از گذشته سیاه و بد و حرکت به طرف آینده‌ای روشن و نیک است.
واژه توبه و مشتقات آن حدود 90 بار در قرآن به صورتهای گوناگون به کار رفته است و در هر مورد به جهتی از جهات مختلف بحث توبه پرداخته شده است. آیات قرآن در مورد توبه را در یک نگاه ابتدائی می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم نمود:
1- وجوب توبه
بخشی از آیات قرآن با صراحت به انسان فرمان می‌دهد که به سوی خدا بازگشت نموده و توبه نماید می‌فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً، ای کسانی که ایمان آورده‌اید پس به سوی خدا توبه کنید توبه‌ای خالص(تحریم/8).
تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ، همگی به سوی خدا باز گردید ای مؤمنان تا رستگار شوید(نور/31).
و نیز آیات هود/52،90،61 - مائده/74 - بروج/10 از این قبیل می‌باشد.
2- توبه پذیری خداوند
دسته‌ای از آیات برای جلب گنه‌کاران و پیشگیری از یأس و ناامیدی آنها،خداوند مهربان را توبه پذیر و دوست‌دار توبه کنندگان معرفی می‌نماید تا موجب امیدواری و آرامش روحی گنه‌کاران و راهکاری برای خروج آنها از نافرمانی و عصیان باشد، چنانچه می‌فرماید: إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ، مگر آنها که توبه و بازگشت کردند و (اعمال بد خود را با اعمال نیک) اصلاح نمودند (و آنچه را کتمان کرده بودند آشکار ساختند) من توبه آنها را می‌پذیرم که من توبه پذیر و مهربانم(بقره/160). إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ، خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و (نیز) پاکان را دوست دارد(بقره/222).
و نیز آیات شوری/25، نساء/16، نصر/3، حجرات/12، نور/10، توبه/118، توبه/104، بقره/37و54و128 و غافر/3 از این قبیل می‌باشد.
3- همگانی بودن توبه
آیاتی از قرآن کریم توبه را همگانی دانسته و درهای رحمت الهی را به روی همه مردم باز می‌داند. وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ، هرگاه کسانیکه به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند، به آنها بگو: «سلام بر شما!پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض کرده؛ هرکس از شما کار بدی از روی نادانی کند؛ سپس توبه و اصلاح (و جبران) نماید، (مشمول رحمت خدا می‌شود چرا که) آو آمرزندة مهربان است(انعام/54).
آیات مائده/39، آل عمران/135، نور/31، زمر/53 نیز همین گونه است.
4- شرائط عمومی توبه
دسته‌ای از آیات به بیان شرائط عمومی توبه پرداخته به انسان متذکر می‌شود که توبه در واقع بازگشت درونی و اصلاح همراه با عمل صالح می‌باشد که به برخی از آنها اشارت می‌رود.
1-4- جبران گناهان گذشته
می‌فرماید: إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ، مگر کسانی که پس از توبه کنندو اصلاح نمایند (و در مقام جبران گناهان گذشته برآیند که توبه آنها پذیرفته خواهد شد) زیرا خداوند آمرزنده و بخشنده است(آل‌عمران/89). آیات نساء/16و146 - بقره/160 - انعام/54 - نحل/119 و مائده/39 از این قبیل می‌باشد.
2- 4- ایمان
می‌فرماید: إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى، من هرکه را توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد سپس هدایت شود می‌آمرزم(طه/82).
آیات مریم/60، فرقان/70، قصص/67 از این دسته می‌باشد.
3-4- عمل صالح
می‌فرماید: وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتاباً، و کسی که توبه کند و عمل صالح انجام دهد به سوی خدا بازگشت می‌کند(و پاداش خود را از او می‌گیرد) (فرقان/71).
4-4- قطع امید از دیگران
می‌فرماید: وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ، (در آن هنگام) دانستند پناهگاهی از خدا جز به سوی او نیست سپس خدا رحمتش را شامل حال آنها نمود (و به آنان توفیق داد) تا توبه کنند خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است(توبه/118).
5-4- جهل و نادانی در انجام گناه
إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ، پذیرش توبه از سوی خداوند برای کسانی است که کار بدی را از روی جهالت و نادانی انجام می‌دهند(نساء/17).
6-4- فوریت در توبه
می‌فرماید: ثم یتوبون من قریب، سپس زود توبه می‌کنند(نساء/17).
7-4- زمان توبه
توبه‌ای صحیح است که پیش از مشاهده نشانه‌های مرگ و احتضار باشد، در غیر این صورت توبه پذیرفته نیست. خداوند متعال می‌فرماید: وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ، برای کسانی که کارهای بد می‌کنند و هنگامی که مرگ یکی از آنها فرا رسد می‌گوید: «الان توبه کردم» توبه نیست(نساء/18).
8-4- استغفار
از شرائط عمومی و مقدمه توبه استغفار است.
قرآن کریم می‌فرماید: وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ، و این‌که از خداوند خود آمرزش بطلبید سپس به سوی او بازگردید(هود/3). و نیز آیات هود/52،61،90 - نصر/3 نیز از این قبیل است.
9-4- توسل به پیامبر
وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً، اگر این مخالفان هنگامی که به خود ستم می‌کنند (و فرمانهای خدا را زیر پا می‌گذارند) به نزد می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می‌کرد خدا را توبه پذیر و مهربان می‌یافتند(نساء/64).
10-4- نماز و روزه
فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ، کسی که دسترسی (به آزاد کردن) برده ندارد دو ماه پی در پی روزه می‌گیرد این (یک نوع تخفیف) و توبه الهی است(نساء/92). آیات توبه/5،11 - مجادله/13 از این قبیل می‌باشد.
11-4- دوام توبه
التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ، توبه کنندگان، عبادت کاران، سپاسگویان، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهی کنندگان از منکر و حافظان حدود (و مرزهای) الهی (مؤمنان حقیقی‌اند) و بشارت ده به (اینچنین) مؤمنان(توبه/112).
12-4- امید به رحمت
قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ، بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همة گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است(زمر/23).
5- آثار توبه
بخشی از آیات به بیان آثار و نتایج دنیوی و اخروی توبه پرداخته است که به بعضی اشارت می‌رود.
5-1- بخشیده شدن گناهان و داخل شدن بهشت
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ، ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بسوی خدا توبه کنید، توبه‌ای خالص؛ امید است (با این کار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغهایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد کند(تحریم/8).
2-5- تبدیل گناهان به حسنات
إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً، مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدل می‌کند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است(فرقان/70).
3-5- نعمتهای دنیوی
فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً * وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً، به آنها گفتم: «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزده است تا بارانهای پر برکت آسمان را پی در پی بر شما فرستد، و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد»(نوح/10-12). آیه 3 سوره هود نیز در این باره است.
4-5- بخشش برخی مجازات دنیوی
خداوند در آیة 33 سورة مبارکه مائده می‌فرماید: «کیفر آنها که با خدا و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند، و اقدام به فساد در روی زمین می‌کنند، (و با تهدید اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله می‌برند) فقط این است که اعدام شوند؛ یا به دار آویخته شوند... بعد در آیه بعدش می‌فرماید: إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ، مگر آنها که پیش از دست یافتن شما بر آنان توبه کنند، پس بدانید (خدا توبة آنها را می‌پذیرد) خداوند آمرزنده و مهربان است(مائده/33). نساء/16 نیز از این قبیل است.
منبع: دفتر پاسخ به پرسشهای قرآنی مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن
